Negatif Kanun Koyucu Ne Demek? Arkadaş Sofrasında Anayasa Sohbeti

Bir akşam üstü, arkadaşlarla masaya oturmuşuz; birimiz spor konuşuyor, birimiz teknoloji, derken konu “negatif kanun koyucu”ya geliyor. İtiraf: Kulağa sert bir ders kitabı başlığı gibi gelse de, bugün hayatımızın pek çok alanında karşısına çıktığımız bir kavramdan söz ediyoruz. Ben de tutkuyla okuyan, tartışmayı seven bir blog yazarı olarak, bu kavramın nereden geldiğini, bugün neye dönüştüğünü ve yarın bizi nereye götürebileceğini dost meclisi sıcaklığında paylaşmak istiyorum.

Negatif Kanun Koyucu: Kısaca Ne Demek?

Negatif kanun koyucu, yasaları yapmayan ama iptal edebilen kurum veya mahkeme için kullanılan bir niteleme. “Pozitif kanun koyucu” dediğimiz yasama organı (parlamento) yeni kurallar koyar; negatif kanun koyucu ise mevcut bir kuralın Anayasa’ya aykırı olduğunu tespit edip onu hukuk düzeninden çıkarır. Böylece hukuk sisteminin üst normu olan Anayasa ile alt normlar arasındaki dengeyi korur.

Kökenler: Kelsen’in Anayasal Mimarisinden Bugüne

Kavramın kökleri, anayasa kuramının ağır toplarından Hans Kelsen’e uzanır. Kelsen, modern anlamda anayasa yargısını, özellikle de norm denetimi yapan anayasa mahkemelerini tasarlarken, bu mahkemelerin “yasa yazan” değil “yasa eleyen” bir rol üstlenmesini önerdi. Yani mahkeme, parlamentonun yerine geçip kural koymasın; yalnızca Anayasa’ya aykırı kuralları sistemden çıkarsın. Bu sayede hem kuvvetler ayrılığı korunur, hem de kanunlar Anayasa’ya sadık kalır.

Türkiye Bağlamı: Anayasa Mahkemesi ve Norm Denetimi

Türkiye’de Anayasa Mahkemesi (AYM), kanunların ve bazı düzenleyici işlemlerin Anayasa’ya uygunluğunu denetler. Bu denetim iki yoldan olabilir: soyut norm denetimi (bir kanun yürürlüğe girdikten sonra iptali istemiyle açılan dava) ve somut norm denetimi (mahkemelerin önündeki davada uygulayacakları kuralın Anayasa’ya aykırılığını ileri sürmeleri). AYM, ihlal tespit ederse iptal kararı verir; kural yürürlükten kalkar. Ayrıca bazı durumlarda, hukuk düzeninde boşluk doğmaması için iptal kararının yürürlüğe girişini ileride bir tarihe erteleyebilir. İşte bu misyon, AYM’yi klasik anlamda bir “negatif kanun koyucu” yapar.

Neden “Negatif”?

Çünkü AYM’nin temel işlevi, yeni kural yazmak değil; Anayasa’ya uymayan kuralı oyundan almak. Futbolda hakemin ofsayt bayrağı kaldırması gibi düşünün: Hakem gol atmaz, ama hatalı golü saymaz. Bu “çıkarma” eylemi, düzenin kalanını Anayasa çizgisine yaklaştırır.

Gri Bölge: Yargısal Aktivizm mi, Özdenetim mi?

Gelin itiraf edelim: Teoride çizgi net, pratikte bulanık. Mahkemeler iptal kararlarının gerekçesinde kimi zaman Anayasa hükümlerini ayrıntılı yorumlayarak yasama için yol haritası çizer. Bu, eleştirmenlerce “pozitif kanun koyuculuğa yaklaşma” olarak görülür. Diğer yandan mahkemenin tamamen geri planda kalması, etkisiz bir anayasa yargısı anlamına gelebilir. Denge, iki uç arasında: Yargısal aktivizm ile yargısal özdenetim arasındaki ince çizgi, demokrasi kalitesini doğrudan etkiler.

Günümüzdeki Yansımalar: Hak ve Özgürlükler Ekosistemi

“Negatif kanun koyucu” dediğimiz mekanizma, bugün en çok temel hak ve özgürlükler alanında hissediliyor. İfade özgürlüğü, özel hayatın gizliliği, dijital verilerin korunması, toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı gibi başlıklarda, mahkemenin verdiği iptal ve hak ihlali kararları günlük hayatımıza dokunuyor. Örneğin bir kanun, dijital ortamda kişisel verileri ölçüsüz biçimde topluyorsa; mahkeme bunu iptal ederek oyunun kurallarını yeniden Anayasa eksenine çeker. Bu, kanunu “yapmak” değildir; fakat hangi kanunun yapılamayacağını söyleyerek hukuki alanı temizler.

Beklenmedik Alanlarla Bağlantılar: Yazılım, Şehircilik, Sağlık

Yazılım geliştirme dünyasında “negatif kanun koyucu”, kodu yazan geliştirici değil, hatalı kodu yakalayan test otomasyonu gibidir. Testler, kuralları yazmaz; yanlış kuralı sisteme sokmaz. Şehircilikte ise planı çizen belediye meclisi “pozitif” rolü üstlenirken; şehircilik ilkelerine aykırı bir plan notunu mahkeme iptal ettiğinde “negatif” görev çalışır. Sağlık politikalarında da aşırı kısıtlayıcı bir düzenleme, temel hakları ihlal ediyorsa iptal edilerek dengelenir. Her üç senaryoda da amaç, sistemi “doğruya yaklaştırmak”, yani iyileştirici fren mekanizması kurmaktır.

Gelecek Perspektifi: Yapay Zekâ, İklim ve Dijital Egemenlik

Yarın bizi bekleyen dosyalar ağır: yapay zekânın karar verme süreçleri, iklim krizinin dayattığı yeni kurallar, dijital egemenlik tartışmaları… Yapay zekâ destekli kamu sistemleri, şeffaflık ve hesap verebilirlik standartlarına oturmazsa; negatif kanun koyucu rolü, ölçüsüz müdahaleleri durdurarak temel hakların dijital çağda da korunmasını sağlayacak. İklim mevzuatında ise ekonomik özgürlükler ve çevre hakkı arasındaki dengeyi, yine bu fren mekanizması şekillendirecek. Kısacası, gelecek ne kadar karmaşıklaşırsa, iyi tasarlanmış bir negatif kanun koyucuna o kadar çok ihtiyaç duyacağız.

Sık Karıştırılan Noktalar: Boşluk Doldurmak mı, Boşluk Bırakmamak mı?

“Mahkeme iptal ederse hukuk boşluğu doğar mı?” sorusu sık gelir. Anayasa yargısında, iptal kararının ileriye etkili olması esastır ve mahkeme, ciddi boşluk riskinde kararın yürürlüğe girişini ileri bir tarihe erteleyebilir. Böylece yasamaya makul bir süre tanınır. Bu, “mahkeme kanunu yazıyor” anlamına gelmez; tersine, yazma görevini parlamentoya bırakarak sistemin oydaşmacı işleyişini korur.

Son Söz: Frenler de Sistemin İlerleyişini Sağlar

“Negatif kanun koyucu”, kulağa olumsuz gelen bir isim taşısa da, demokrasinin sağlam fren mekanizmasıdır. Fren, hareketin düşmanı değil; emniyetidir. Yasama organı, toplumsal talep ve siyasal iradeyle kurallar koyar; anayasa yargısı, bu kuralların yol çizgisinden çıkıp çıkmadığını kontrol eder. İyi işleyen bir dengede, ikisi de birbirini güçlendirir.

Tartışmayı Ateşleyen Sorular

• Mahkemelerin iptal kararlarında verdiği ayrıntılı gerekçeler, sizce yasama için “yol gösterme”yi aşarak kural koymaya dönüşüyor mu?
• Dijital çağda, yapay zekâ ve büyük veriyle ilgili düzenlemelerde negatif kanun koyucu rolünün sınırı nerede çizilmeli?
• İklim krizi gibi kolektif risklerde, hızlı karar alma ihtiyacı ile temel hak güvenceleri arasındaki dengeyi hangi ilkeler korumalı?

::contentReference[oaicite:0]{index=0}