“Bosna-Hersek hangi ülkeden ayrıldı?” Basit bir sorunun tehlikeli rahatlığı

Bu soruya ezberden “Yugoslavya” deyip geçmek kolay. Ama kolay cevaplar tehlikelidir: Tarihi düzleştirir, hukuku çarpıtır, bugünün kavgalarını görünmez kılar. “Bosna-Hersek hangi ülkeden ayrıldı?” sorusu da böyle; bir satırlık yanıtın arkasında, bir federasyonun çöküşü, tartışmalı bir referandum, gecikmiş tanımalar ve uzun bir savaş var. Bu yazı, o bir satırlık cevabın konforunu bozmak için yazıldı.

Kısa cevap: Bosna-Hersek, 29 Şubat–1 Mart 1992 referandumunun ardından Sosyalist Federal Yugoslavya’dan (SFRY) bağımsızlığını ilan etti; Avrupa Topluluğu (AT) Nisan başında tanıdı, Amerika Birleşik Devletleri 7 Nisan’da tanıdı, Birleşmiş Milletler üyeliği 22 Mayıs 1992’de geldi. ([Vikipedi][1])

“Yugoslavya” mı, “SFRY” mi? Neden kelimeler önemli

“Yugoslavya” demek yetmiyor; hangi Yugoslavya’dan söz ettiğimiz belirleyici. Bosna-Hersek, II. Dünya Savaşı sonrası kurulan Sosyalist Federal Yugoslavya (SFRY) içinde bir kurucu cumhuriyetti. 1991–92’de federasyon dağılırken, Bosna’daki çoğunluk bağımsızlığa yöneldi ve 1992 referandumundan sonra ayrılık ilan edildi. Bu ayrılık, “tek taraflı kopuş” mu, yoksa “dağılmakta olan bir devletin parçasının devamı” mıydı? Tartışma tam da burada başlıyor. :contentReference[oaicite:1]{index=1}

Badinter Komisyonu: Dağılma teşhisi ve sınırların dokunulmazlığı

Avrupa Topluluğu’nun kurduğu Badinter Tahkim Komisyonu, SFRY’nin “çözülme sürecinde” olduğunu saptadı ve iç idari sınırların, tarafların mutabakatı olmaksızın değiştirilemeyeceğini belirtti. Yani mesele “bir eyaletin merkezden kopuşu”ndan çok “dağılan bir devletin parçalarının halefiyeti” olarak okundu. Bosna-Hersek’in tanınması öncesi referandum şartının altı çizildi; bu vurgu, hem meşruiyet arayışını hem de kırılganlığı gösteriyordu. :contentReference[oaicite:2]{index=2}

Referandumun güçlü ve zayıf yanları: Sandığın söylediği ve söylemediği

1992’deki bağımsızlık referandumunda katılım yaklaşık %64, “evet” oyları ise oy kullananların %99,7’si oldu. Ancak Bosnalı Sırpların büyük kısmı referandumu boykot etti veya katılımı fiilen engellendi; bu durum, sonuçların siyasi meşruiyetini tartışmaya açık hale getirdi. Hatta bazı hukukçular, anayasaya göre tüm seçmenlerin üçte ikisi eşiğinin sağlanmadığını savunarak, referandumun normatif gücünü sorguladı. Rakamlar etkileyiciydi ama “temsil” tartışması daha ilk günden açılmıştı. :contentReference[oaicite:3]{index=3}

Tanıma tarihleri neden hâlâ tartışılıyor?

Öğrenciler sınavda “AT 6 Nisan’da tanıdı” diye yazarken, resmî AB mevzuatı bazı belgelerde “7 Nisan 1992’den itibaren” ifadesini kullanır. ABD’nin tanıması ise 7 Nisan 1992’dir. Bu takvim uyumsuzluğu, diplomatik süreçlerin eşzamanlı ama farklı metinlere yansımasından kaynaklanır; yine de ortak resim nettir: Nisan başı uluslararası tanımanın miladı, 22 Mayıs BM üyeliğinin tescilidir. “Hangi ülkeden ayrıldı?” sorusunun yanıtına eklenmesi gereken asıl not budur: Yalnız ayrılmadı; tanındı. :contentReference[oaicite:4]{index=4}

“Bosna-Hersek hangi ülkeden ayrıldı?” sorusunun üç kör noktası

1) Hukuk–siyaset gerilimi

Soru, ayrılığı sanki tek hamlede yaşanmış gibi gösterir. Oysa sahnede eşzamanlı üç süreç vardı: referandum (iç meşruiyet), tanıma (dış meşruiyet) ve fiilî güç dengeleri (savaş). Bu üçgenin her köşesi, diğerini ya güçlendirdi ya da zayıflattı. :contentReference[oaicite:5]{index=5}

2) Etnik vetolar ve temsil krizi

Boykot, “çoğunluk oyu”nu “toplumun tamamının iradesi”ne eşitlemememiz gerektiğini hatırlattı. Sandığın matematiği, toplumun sosyolojisini tek başına taşıyamadı. Bu arıza, kısa sürede şiddete evrildi ve şehirlerin kuşatıldığı, toplu katliamların işlendiği bir savaşa yol açtı. Referandumun politika üretme kapasitesi, silahın gölgesinde eridi. :contentReference[oaicite:6]{index=6}

3) Bugünle bağ koparma eğilimi

Soruyu dondurulmuş bir tarih anına hapsetmek cazip, ama yanlış. Bosna’nın devlet mimarisi bugün de baskı altında; ayrılıkçı söylemler ve kurum kırılmaları, Dayton’un kurduğu dengeyi test ediyor. 2025’teki yargı kararları ve karşı hamleler, “bağımsızlık” dosyasının bugüne ait bir tartışma olduğunu gösteriyor. :contentReference[oaicite:7]{index=7}

Provokatif sorular

• Meşruiyet mi, sayısal çoğunluk mu? Katılımın sınırlı kaldığı bir referandum, çok-etnili bir ülkede kurucu iradeyi ne ölçüde temsil eder? :contentReference[oaicite:8]{index=8}
• Tanınma mı, ayrılma mı? Dış tanıma olmadan ilan edilen bağımsızlıklar, fiilî egemenlik üretebilir mi? :contentReference[oaicite:9]{index=9}
• Hukuki sınırlar mı, müzakere edilmiş sınırlar mı? “İç idari sınırlar dış sınırlara dönüşür” ilkesi, çatışmayı dondurur mu, çözer mi? :contentReference[oaicite:10]{index=10}

Son fotoğraf: Cevap bir kelime, hikâye bir mimari

“Bosna-Hersek hangi ülkeden ayrıldı?” sorusunun doğru, ama eksik cevabı şudur: SFRY. Eksik, çünkü ayrılığın meşruiyeti referandumdaki temsil sorunuyla; sürdürülebilirliği uluslararası tanımayla; kırılganlığı ise savaşın ve Dayton sonrası kurumsal mimarinin zaaflarıyla belirlendi. Kısacası, ayrılık tek başına anlamlı değil; tanınma ve kurucu uzlaşma ile birlikte düşünülünce bir devlete dönüşüyor. Bugün Bosna-Hersek’in bütünlüğünü hâlâ tartışıyorsak, bunun nedeni bir ülkenin nereden ayrıldığından çok, nasıl kurulduğu ve nasıl yönetildiğidir. :contentReference[oaicite:11]{index=11}

Arşiv için çıpa bilgiler

• Referandum: 29 Şubat–1 Mart 1992; katılım ~%64; oy kullananların %99,7’si “evet”. :contentReference[oaicite:12]{index=12}
• Tanıma: AT/AB Nisan başı (AB mevzuatında 7 Nisan ibaresi), ABD 7 Nisan 1992. :contentReference[oaicite:13]{index=13}
• BM üyeliği: 22 Mayıs 1992 Genel Kurul kararı. :contentReference[oaicite:14]{index=14}

::contentReference[oaicite:15]{index=15}

[1]: https://en.wikipedia.org/wiki/1992_Bosnian_independence_referendum?utm_source=chatgpt.com “1992 Bosnian independence referendum”